Quản lý thuốc lá thế hệ mới: Đâu là hướng đi phù hợp thực tiễn?

Thuốc lá điện tử hệ thống mở tiềm ẩn nguy cơ pha trộn dung dịch không rõ nguồn gốc, dẫn tới các sự cố liên quan đến việc sử dụng thuốc lá điện tử như truyền thông có đưa tin (Nguồn: Vietnamplus)

Trước thực trạng sản phẩm bày bán tràn lan, công khai ngoài thị trường, Bộ Công Thương đang xem xét các phương án để quản lý đối với thuốc lá thế hệ mới. Theo đó, có thể “cho phép” hoặc “cấm” cùng lúc cho thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng, hoặc chỉ “cho phép" lưu hành sản phẩm thuốc lá làm nóng trước.

Bất cập trong việc quản lý thị trường nếu thiếu hụt chính sách quản lý

Quan điểm của Bộ Y tế, Việt Nam nên “cấm hoàn toàn” thuốc lá thế hệ mới trên thị trường hiện nay, bao gồm cả thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử, không loại trừ bất cứ loại nào. Tuy nhiên liệu cấm có phải là phương án khả thi trong bối cảnh hiện nay hay không?

Thực tế, việc sử dụng thuốc lá thế hệ mới đang có xu hướng gia tăng nhanh tại Việt Nam. Nhiều chuyên gia cho rằng việc cấm thuốc lá thế hệ mới là rất khó. Nếu cấm thì tình trạng nhập lập càng gia tăng, gây khó khăn cho quản lý thị trường, thất thu ngân sách nhà nước bởi người dùng vẫn có nhu cầu sử dụng rất cao đối với nhóm sản phẩm này.

Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch SB Law, từng bày tỏ quan điểm rằng: Việc đề xuất "cấm", ngăn cản các sản phẩm đáp ứng quy luật cung - cầu của xã hội và phù hợp xu thế ứng dụng công nghệ đang là vấn đề cần nghiêm túc xem xét. Đặc biệt là khi nhu cầu người dùng với cả 2 sản phẩm thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử có chứa nicotin là không nhỏ, đặc biệt là với thuốc lá điện tử.

Kịch bản chỉ cho phép lưu hành một trong hai sản phẩm liệu có phù hợp?

Đại diện Bộ Công thương từng chia sẻ với báo chí về đề xuất xây dựng chính sách chỉ nên thí điểm thuốc lá làm nóng trước, tuy nhiên phương án chỉ quản lý một trong hai loại sản phẩm thuốc lá thế hệ mới sẽ gây ra những bất cập trong thị trường.

Thứ nhất, điều này sẽ làm tác động tiêu cực tới quy luật cung cầu về hai dòng thuốc lá thế hệ mới phổ biến trên thị trường Việt Nam hiện nay, dấy lên mối quan ngại về việc thiên vị, ưu tiên sản phẩm thuốc lá làm nóng.

Hiện nay, thuốc lá điện tử không nằm trong danh mục hàng hóa bị cấm kinh doanh theo Luật Đầu tư, vì vậy theo các chuyên gia, việc cấm thuốc lá điện tử là đi ngược lại với tinh thần của các quy định pháp luật hiện hữu của Việt Nam.

Theo khoản 1, Điều 2, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá 2012, thuốc lá được định nghĩa như sau: “Thuốc lá là sản phẩm được sản xuất từ toàn bộ hoặc một phần nguyên liệu thuốc lá, được chế biến dưới dạng thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá sợi, thuốc lào hoặc các dạng khác”. “Nguyên liệu thuốc lá” theo Điều 2.3 của Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá được định nghĩa như sau: “Nguyên liệu thuốc lá là lá thuốc lá dưới dạng rời, tấm đã sơ chế tách cọng, sợi thuốc lá, cọng thuốc lá và nguyên liệu thay thế khác dùng để sản xuất thuốc lá”.

Như vậy, chiếu theo hai quy định này, thuốc lá thế hệ mới dù là thuốc lá làm nóng hay thuốc lá điện tử có chứa nicotin đều là sản phẩm thuốc lá thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá và nên được đưa vào phạm vi điều chỉnh của Nghị định thay thế Nghị định 67/2013/NĐ-CP về kinh doanh thuốc lá. Vì vậy, không có lý do gì đủ thuyết phục để chỉ mở cửa cho thuốc lá làm nóng được kinh doanh trước theo Nghị định thay thế trong khi lại cấm thuốc lá điện tử.

Việc chỉ đưa thuốc lá làm nóng vào diện quản lý sẽ dẫn tới những bất cập trong thị trường. Tại tọa đàm “Khung khổ pháp lý để quản lý thuốc lá thế hệ mới" do VCCI tổ chức ngày 18/8, ông Đậu Anh Tuấn, Phó Tổng thư ký kiêm Trưởng Ban Pháp, chế đưa ra kết luận rằng: “Các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới cần được quản lý dưới một khung pháp lý toàn diện nhằm giải quyết dứt điểm cho những bất cập hiện nay. Chính sách quản lý hiệu quả sẽ giúp hạn chế tác hại về sức khỏe, đảm bảo nguồn thu ngân sách nhà nước và xây dựng môi trường kinh doanh lành mạnh, công bằng”.

Thứ hai, nhu cầu thực tế của người tiêu dùng đối với thuốc lá điện tử cao hơn rất nhiều so với thuốc lá làm nóng. Theo khảo sát của Báo Lao động vào tháng 10/2022, số người tham gia khảo sát phản hồi rằng họ biết hoặc đã từng tiếp cận sản phẩm thuốc lá làm nóng là 50%, trong khi tỷ lệ này với sản phẩm thuốc lá điện tử có chứa nicotin là 97%. Các con số khảo sát này cũng phù hợp với thực tế thị trường “chợ đen" hiện nay. Khoảng 90% các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới được tiêu thụ tại Việt Nam là sản phẩm thuốc lá điện tử, lớn hơn rất nhiều so với số ít 10% còn lại là các sản phẩm thuốc lá làm nóng.

Do vậy, nếu chỉ quản lý thuốc lá làm nóng, Việt Nam đang bỏ ngỏ một thị trường rất lớn là sản phẩm thuốc lá điện tử. Điều này sẽ đẩy người tiêu dùng có nhu cầu tìm tới các sản phẩm thuốc lá điện tử không rõ nguồn gốc từ nguồn tiểu ngạch, chất lượng không được đảm bảo, tiềm ẩn rủi ro cao khi sử dụng. Hơn nữa, cơ quan chức năng sẽ không có cơ sở pháp lý rõ ràng để thực thi việc chống buôn lậu, gây thất thu ngân sách nhà nước từ sản phẩm thuốc lá điện tử.

Vì vậy việc ban hành khung pháp lý để quản lý cả hai loại sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, đặc biệt là thuốc lá điện tử có chứa nicotin là việc làm cần thiết trong bối cảnh thị trường hiện nay để kịp thời quản lý nguồn cung của các sản phẩm này.

Hướng đi nào là phù hợp với thực tiễn?

Ý kiến phù hợp nhất trong giai đoạn hiện nay là thí điểm quản lý đồng thời thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử có chứa nicotin.

Thuốc lá điện tử có hai loại gồm hệ thống đóng và hệ thống mở. Tính an toàn của thuốc lá điện tử hệ thống đóng có chứa nicotin được đảm bảo hơn. Sản phẩm này được sản xuất theo tiêu chuẩn chất lượng của nhà sản xuất, người mua hay người bán đều không thể pha trộn thêm chất khác vào sản phẩm. Điều này khác với thuốc lá điện tử hệ thống mở, người bán hay người mua có thể dễ dàng thêm hoặc thay đổi các chất, dung dịch khác trong sản phẩm nhờ có thiết kế mở, từ đó tiềm ẩn rủi ro sức khỏe cho người tiêu dùng.

Do đó, cơ quan chức năng nên cho phép lưu thông thuốc lá điện tử hệ thống đóng có chứa nicotin để người dùng có thể được tiếp cận với các sản phẩm an toàn hơn và được kiểm soát nghiêm ngặt hơn trong việc đảm bảo phù hợp với tiêu chuẩn và quy chuẩn.

Rõ ràng, trong bối cảnh thực tiễn thị trường hiện nay, giải pháp thích hợp nhất chính là đồng thời thí điểm và quản lý cả thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử hệ thống đóng có chứa nicotin dưới cùng khung pháp lý.

Phương án này giúp giải quyết những bất cập trong quản lý nhà nước và khoảng trống pháp lý hiện nay; đảm bảo nguyên tắc đồng bộ, toàn diện, không phân biệt đối xử trong chính sách quản lý; có cơ sở pháp lý rõ ràng cho các cơ quan chức năng thực thi việc chống thuốc lá thế hệ mới mới nhập lậu; tăng nguồn thu ngân sách từ nhóm sản phẩm này và quan trọng nhất, đảm bảo người tiêu dùng được tiếp cận với các sản phẩm chất lượng, đáp ứng tiêu chuẩn quản lý.

Nhìn ra thế giới về quản lý thuốc lá thế hệ mới

Trên thế giới, có rất nhiều quốc gia phát triển đã nghiên cứu về tiềm năng giảm thiểu tác hại và cho phép lưu hành thuốc lá thế hệ mới.

Ngày càng nhiều nhiều tổ chức như Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) hoặc Cơ quan Y tế Cộng đồng Anh (PHE), nhận định rằng thuốc lá thế hệ mới, đặc biệt là thuốc lá điện tử, có tiềm năng giảm thiểu tác hại thuốc lá. Do vậy, thuốc lá thế hệ mới, đặc biệt là thuốc lá điện tử đã được nhiều quốc gia chấp nhận và cho phép lưu hành một cách phổ biến.

Trên thế giới số quốc gia cho phép lưu hành và đưa vào quản lý các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới đang ngày càng gia tăng. Theo báo cáo của WHO năm 2023, hiện có 87 quốc gia cho phép lưu hành thuốc lá thế điện tử, trong đó có những quốc gia có nền y tế cộng đồng rất phát triển như Anh, Canada, Mỹ, và New Zealand. Theo dữ liệu tổng hợp của Global Tobacco Control, tính đến nay có khoảng 40 quốc gia cho phép lưu hành thuốc lá làm nóng.

Như vậy, dựa trên kinh nghiệm quốc tế, có nhiều quốc gia đã đưa sản phẩm thuốc lá thế hệ mới vào quản lý, trong đó số quốc gia cho phép thuốc lá điện tử là nhiều hơn thuốc lá làm nóng.

Theo các chuyên gia, các quốc gia này có khung pháp lý rất nghiêm ngặt cho thuốc lá truyền thống nhưng khuyến khích thuốc lá điện tử như một phần của chiến lược giảm thiểu tác hại thuốc lá truyền thống, do đó, đã lựa chọn mức áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt thấp hơn so với thuốc lá truyền thống nhằm khuyến khích người hút thuốc lá chuyển sang các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới ít rủi ro hơn so với thuốc lá truyền thống.