Gìn giữ và phát huy giá trị truyền thống nghề sơn mài Hạ Thái

Tinh hoa nghề cổ

Những người dân trong làng Hạ Thái cũng không biết chính xác nghề sơn mài bắt đầu hình thành từ khi nào, chỉ biết rằng những bức hoành phi, câu đối trong đình do người làng làm ra, có ghi niên đại từ thế kỷ XVIII. Đến đầu thế kỷ XX, các nghệ nhân và thợ giỏi trong làng đã sáng tạo, nghiên cứu và cải tiến từ nghề sơn quang dầu (đồ nét) chuyển thành nghề sơn mài.

Chất liệu làm sơn mài được sử dụng từ cây sơn, loại cây được trồng nhiều ở vùng Phú Thọ. Sản phẩm sơn mài phản ánh quá trình lao động miệt mài, tỉ mỉ, chứa đựng nét tài hoa của những người thợ, toát lên vẻ đẹp lộng lẫy, óng ánh của các họa tiết mang đậm tính nghệ thuật tinh tế, kiêu sa, duyên dáng. Để ra đời một sản phẩm, người thợ phải thực hiện hoàn toàn thủ công, với nhiều công đoạn tỉ mỉ và tốn rất nhiều thời gian, có khi cả tháng mới xong một sản phẩm.

Để ra đời một sản phẩm, người thợ phải thực hiện hoàn toàn thủ công, với nhiều công đoạn tỉ mỉ và tốn rất nhiều thời gian

Tranh sơn mài của làng nghề Hạ Thái sử dụng những vật liệu màu rất truyền thống của nghề sơn như sơn cánh gián, sơn then, các loại son, bạc thếp, vỏ trai, vàng thếp… và chủ yếu được vẽ trên nền vóc màu đen. Cộng thêm đưa kỹ thuật mài vào đã tạo nên một kỹ thuật sơn mài độc đáo và tạo dấu ấn riêng, làm nên một sản phẩm có thương hiệu và một địa danh làng sơn mài Hạ Thái nổi tiếng.

Sự khác biệt lớn nhất của làng nghề sơn mài Hạ Thái đó là mọi sản phẩm đều lấy cảm hứng từ thiên nhiên, nguyên liệu rất đơn giản, mộc mạc để tạo ra những sản phẩm phong phú. Đây là nét đặc trưng mà không phải làng nghề nào cũng có được. Đó chính là nét đặc sắc của văn hóa Việt Nam.

Để làm nên một sản phẩm sơn mài hoàn chỉnh và mang dấu ấn riêng, nghệ nhân phải trải qua 3 công đoạn, công phu và tỉ mỉ gồm: Bó hom vóc, trang trí, mài và đánh bóng. Mỗi công đoạn đều được người thợ rất chăm chút, phối hợp từ chi tiết nhỏ nhất và đa phần thực hiện bằng tay. Do đó, người nghệ nhân còn phải am hiểu cả kiến thức về hội họa.

Bên cạnh những sản phẩm truyền thống, người Hạ Thái còn tạo ra nhiều mẫu sản phẩm hấp dẫn, đáp ứng thị hiếu, nhu cầu của khách hàng trong và ngoài nước như: Bát, đĩa, lọ hoa, khay, tranh sơn, tranh khảm...

Chất liệu chính của sơn mài Hạ Thái là gỗ, tre, nứa, song mây, gần đây có thêm các chất liệu mới như, composite, gốm sứ

Chất liệu chính của sơn mài Hạ Thái là gỗ, tre, nứa, song mây, gần đây có thêm các chất liệu mới như composite, gốm sứ… càng tạo nên sự độc đáo cho sản phẩm. Ngoài việc kế thừa kinh nghiệm truyền thống cha ông để lại, quá trình làm nghề những nghệ nhân trong làng phát hiện ra nhiều màu mới với nhiều sắc độ khác nhau.

Sản phẩm của làng nghề sơn mài Hạ Thái được trưng bày ở những hội chợ thủ công mỹ nghệ trong và ngoài nước. Các sản phẩm phong phú về màu sắc, kiểu dáng, chất liệu, không chỉ sơn son thếp vàng đồ thờ cúng, mà còn phát triển tranh sơn mài những đồ dùng, vật dụng trang trí phục vụ trong cuộc sống rất được ưa chuộng tại một số nước trên thế giới, như Hàn Quốc, Nhật Bản và các nước Châu Âu.

Tìm hướng đi để làng nghề phát triển bền vững

Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, hiện nay sơn mài Hạ Thái đang chuyển đổi mạnh mẽ trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Các sản phẩm sơn mài Hạ Thái đã khẳng định được thương hiệu không chỉ nhờ uy tín, chất lượng mà còn bởi dấu ấn của bàn tay khéo léo, sức sáng tạo của những người thợ tài hoa.

Mặc dù đã tạo được dấu ấn và thương hiệu trên thị trường nhưng những năm gần đây, làng nghề sơn mài Hạ Thái đang phải đối mặt với nhiều khó khăn. Đối diện với những thách thức ấy, các đơn vị sản xuất cùng chính quyền địa phương đang nỗ lực không ngừng để tìm được hướng đi mới, góp phần gìn giữ và phát triển bền vững cho làng nghề.

Các sản phẩm của làng nghề sơn mài Hạ Thái được đông đảo khách hàng yêu thích

Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Hồi, nghề sơn mài đang đứng trước nguy cơ mai một và việc tìm đầu ra cho các sản phẩm gặp rất nhiều khó khăn. Do đó, để giữ gìn và phát triển nghề sơn mài của làng thì người làm nghề cần phải sáng tạo, đa dạng hóa các sản phẩm. Bên cạnh đó, các đơn vị sản xuất cũng cần nghiên cứu thị trường, tập trung sản xuất những sản phẩm được khách hàng yêu thích và chủ động hơn trong việc tìm đầu ra cho sản phẩm.

Đứng trên cương vị Chủ tịch Hiệp hội làng nghề sơn mài Hạ Thái, ông Đỗ Hùng Chiêu bày tỏ quan điểm: Để làng nghề phát triển bền vững, đầu tiên các doanh nghiệp phải xây dựng được chữ tín, thương hiệu của sản phẩm. Yếu tố thứ hai là liên tục thay đổi mẫu mã để làm mới sản phẩm của mình, tránh sự nhàm chán cho người tiêu dùng. Yếu tố thứ ba là giá thành phải hợp lý.

Bên cạnh đó, tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường cũng là một trong những yếu tố quan trọng quyết định đến sự phát triển bền vững của làng nghề. Các sản phẩm phải bảo đảm tỷ lệ chì, sắt, kim loại nặng... trong sơn theo tiêu chuẩn nơi nhập khẩu. Sản phẩm phải thân thiện với môi trường, không ảnh hưởng đến sức khỏe. Chỉ khi đáp ứng được các tiêu chí trên, các doanh nghiệp sản xuất mới có thể tồn tại và phát triển bền vững.

Đứng trước những khó khăn, chính quyền địa phương đã quan tâm, động viên và đưa ra những chính sách cụ thể để giúp cho làng nghề phát triển bền vững như chỉnh trang cụm công nghiệp làng nghề, đường giao thông vào cụm công nghiệp.

Cùng với đó, địa phương còn tạo điều kiện cho các đơn vị sản xuất tham gia các triển lãm, hội chợ; Xây dựng trang web, fanpage trên Facebook để giới thiệu sản phẩm. Song song với đó, địa phương còn kết hợp với các công ty du lịch để thu hút du khách trong và ngoài nước.

Hiện nay, làng nghề Hạ Thái đã được công nhận là một trong 7 điểm du lịch làng nghề của thành phố Hà Nội. Việc được công nhận là điểm du lịch làng nghề sẽ mở ra một bước ngoặt mới trong phát triển kinh tế - xã hội của làng nghề sơn mài Hạ Thái nói riêng và xã Duyên Thái nói chung. Đây chính là cơ hội để địa phương quảng bá, bán sản phẩm trực tiếp cho khách tham quan, qua đó, giới thiệu đến du khách trong và ngoài nước về hình ảnh, miền đất, văn hóa con người Thường Tín.