Bài 4: Những tác dụng kì diệu của văn học

Lưu trữ, điều chỉnh giá trị văn hóa

Ta còn nhớ những tác phẩm “Thương nhớ mười hai”, “Món ngon Hà Nội”, “Gánh hàng hoa”… đã để lại trong lòng người đọc nhiều năm sau ấn tượng về nét thanh lịch, cầu kì, tinh tế của người Hà Nội xưa kia.

"Mưa riêu riêu, gió lành lạnh"

Ai không từng rung động trước những câu văn: “Mùa xuân của tôi - mùa xuân Bắc Việt, mùa xuân của Hà Nội - là mùa xuân có mưa riêu riêu, gió lành lạnh, có tiếng nhạn kêu trong đêm xanh, có tiếng trống chèo vọng lại từ những thôn xóm xa xăm có câu hát huê tình của cô gái đẹp như thơ mộng…”.

Hay vào lúc tháng 9: “Nhìn ra thì thấy cái gì cũng vẫy chào, hẹn hò nhau, cái gì cũng tơ hồng quấn quít, cái gì cũng đủ lứa no đôi; Hồng thì có cốm đẹp duyên, bưởi thì có lòng ân ái, gió bấc có mưa phùn, cam vàng có quít xanh, ăn cái món rươi thế nào cũng phải có vỏ quít mới dậy mùi, thế thì tôi đố ai cầm lấy chén cơm mới đưa lên môi mà lại không nghĩ ngay đến chim ngói nhồi củ cải, thịt ba chỉ, hạt sen và miến?”.

"Hồng thì có cốm đẹp duyên"

Ẩm thực Hà Nội vốn nổi tiếng là tinh hoa, đương nhiên cũng là bởi người Hà Nội sành ăn, cầu kì và tao nhã đúng chất kinh kì. Được người xa Hà Nội 11 năm như Vũ Bằng, viết với nỗi nhớ da diết người vợ tào khang, đứa con bé bỏng thì còn gì lắng đọng tâm tư hơn thế, cồn cào hơn thế.

Thông qua những trang văn ấy, có phải chỉ là món ngon, chỉ là nỗi nhớ, mà đó là nét sinh hoạt, là văn hóa của mỗi người, mỗi thời. Chả thế mà, tác giả Vũ Thế Long đã cất công viết nên cuốn sách “Người Hà Nội: Chuyện ăn, chuyện uống một thời” với tâm niệm thông qua hoạt động này mà tìm hiểu, khai thác một góc văn hóa người Hà Nội. Ông từng chia sẻ: “Ăn uống là một mặt rất quan trọng của văn hóa. Tìm ra cái bản sắc của văn hóa ăn uống Việt Nam - Hà Nội và đi sâu hơn nữa, bản sắc trong sự ăn uống của người Hà Nội để rồi từ đó mà gìn giữ, phát huy và phát triển nền văn hóa ăn uống của Hà Nội là điều không kém hệ trọng để xây dựng một nền văn hóa Hà Nội mới”.

Mâm cỗ Tết của người Hà Nội (Ảnh minh họa)

Trong “Mùa lá rụng trong vườn”, mâm cơm Tết nhân vật Lý chuẩn bị “có vây, lại còn cả mọc nữa” cũng cho thấy ẩm thực cầu kì, sang trọng của một gia đình “chuẩn Hà Nội”. Hay những chi tiết nhỏ như thói quen bật bản nhạc “Vườn khuya”, chuẩn bị mùa hè thì ngâm nước mơ, tiết Hàn thực thì làm bánh trôi bánh chay có tinh dầu hoa bưởi, đêm Giao thừa thì gieo hạt mướp… cũng cho thấy nét sinh hoạt đời thường nhưng đậm chất văn hóa đặc trưng của người Hà Nội.

Vấn đề mà tác phẩm nói đến sâu xa đằng sau những nếp sinh hoạt, thói quen, tính cách của con người biến chuyển cùng xã hội còn là sự thoái hóa, biến chất, đi xuống của đạo đức, của lề lối gia phong. Do đó, sự lên án ấy còn là lời cảnh báo để người đọc nhận ra, điều chỉnh kịp thời trước những lệch chuẩn ấy để tránh nhận những bài học, kết cục của gia đình, của bản thân như những nhân vật trong cuốn tiểu thuyết đề cập đến.

Hiện tại, rất nhiều loại hình nghệ thuật lên ngôi. Báo chí, nhiếp ảnh, mạng xã hội, tiktok… cũng góp phần ghi lại tất cả những điều đó chân thực và rõ nét. Nhưng văn học vẫn sẽ gợi nên cảm xúc nhất trong lòng người của nhiều thời sau bằng giá trị của ngôn ngữ.

Trả lời câu hỏi “Những chuyển biến trong văn hóa, con người Hà Nội ngày nay cần được đưa vào trang văn như thế nào?”, nhà văn Đỗ Phấn khẳng định: “Đây là câu hỏi rất lớn không chỉ cho thế hệ chúng tôi”.

Ông cho rằng: “Các bạn viết trẻ cũng cần phải có những chuẩn bị kĩ càng. Cái chuyển biến trong văn hóa và con người Hà Nội tuy chậm chạp nhiều khi không định hình.

Rất khó để nhận biết. Đó là một chuyển biến rất lớn của cả thời đại.

Người viết tất nhiên chẳng lí giải những chuyển biến ấy theo nghĩa cơ học làm gì. Nhà cửa, áo quần, xe cộ có đổi khác đấy nhưng chẳng có nghĩa gì nhiều trong việc biến đổi cốt cách của con người nơi đây. Sách vở nếu chỉ miêu tả những thay đổi ấy e rằng hơi thừa thãi. Việc ấy đã có báo chí đảm nhận hàng ngày rồi. Nhà văn là phải đi sâu vào bản chất của vấn đề để viết mang tính chất tổng kết hay dự báo về những biến chuyển ấy”.

Lan tỏa hình ảnh Thủ đô

Có rất nhiều hình thức lan tỏa văn hóa và mỗi hình thức đều có đối tượng riêng của mình. Văn học cũng vậy. Từng địa danh trong những cuốn sách sẽ đằm sâu trong trái tim hay thôi thúc những người đọc mộng mơ cất bước lên đường. Có ai từng đọc “Những cây cầu ở quận Madison”, nhất là khi nó chuyển thể thành phim mà không từng ao ước được đặt chân đến những cây cầu của tình yêu ấy.

Những ai đọc “Người tình” mà không từng muốn đến nhà cổ Huỳnh Thủy Lê ở Sa Đéc (Đồng Tháp) hay nhà Bá Kiến (Hà Nam) cũng trở thành khu lưu niệm thu hút khách tham quan nhờ vào truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Cao. Hay từ truyện ngắn “Tiếng đàn môi sau bờ rào đá” được dựng thành phim “Chuyện của Pao”, ngôi nhà được lấy bối cảnh quay phim (ở Đồng Văn, Hà Giang) cũng trở thành điểm du lịch, check-in vô cùng độc đáo, thu hút đông đảo khách trong và ngoài nước.

"Ngôi nhà Bá Kiến" tại Hà Nam

Nói như thế để thấy, văn học cũng có sức lôi cuốn lượng độc giả riêng của mình và tạo ra những trường ảnh hưởng.

Ở Việt Nam, trường hợp “quảng bá” địa danh qua văn học một cách “tình cờ và bất ngờ” phải kể đến nhà thơ Huy Cận với “Các vị La Hán chùa Tây Phương”. Bài thơ lột tả được giá trị của các pho tượng đồng thời nói lên sự đổi thay của xã hội mang đến luồng sinh khí mới cho cả thời đại.

Các vị La Hán chùa Tây Phương

Người Việt Nam ai ai chẳng thuộc những câu thơ được học từ khi ngồi trên ghế nhà trường. Từ kí ức này, bao người muốn đến chùa lễ Phật, chiêm ngưỡng vẻ đẹp và tài hoa của các nghệ nhân tạc tượng khi xưa cũng như tìm hiểu kiến trúc độc đáo của ngôi chùa trên đỉnh Câu Lậu Sơn (Thạch Thất, Hà Nội). Để giờ đây, không chỉ riêng dịp “Nhớ ngày mồng sáu tháng ba/Ăn cơm với cà đi hội chùa Tây” trở thành lễ hội lớn trong vùng mà quanh năm ngôi chùa này đông người đến hành hương, chiêm bái.

Chùa Tây Phương (Thạch Thất, Hà Nội)

Còn rất nhiều cuốn sách sẽ ghim vào lòng người đọc và dấy lên trong họ tình yêu với mảnh đất xa xôi nhưng lại vô cùng gần gũi vì họ đã thấy thân thuộc với nó qua từng trang sách. Các nhà văn viết về Hà Nội gợi nên “Chuyện quanh quanh Dâm Đàm” (Nguyễn Ngọc Tiến) hay “Hà Nội, quán xá phố phường" (Uông Triều) không chỉ là câu chuyện quanh chiếc hồ, các món ăn mà độc giả sẽ thấy được ở đó nét văn hóa Hà Nội thông qua từng sự đổi thay, từng nếp sinh hoạt trong từng trang viết. Ít nhiều, những người đọc được các cuốn sách này sẽ muốn đến ngắm lại hồ Tây hôm nay xem có dáng dấp gì của ngày xưa hay khám phá những món ăn, những hàng quán mà tác giả đã miêu tả.

Còn rất nhiều nhà văn đang tiếp tục viết về những cái hay, cái đẹp và cả những cái không đẹp của Hà Nội nhưng tất thảy đều hướng đến một điều: Lưu trữ, tìm hiểu, khai phá thêm những nét văn hóa của Thủ đô để gửi gắm vào trang sách.

Trò chuyện với phóng viên báo Tuổi trẻ Thủ đô, nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến cho biết đang viết cuốn “Làng làng, phố phố Hà Nội” về những điều lạ, điều chưa biết về Hà Nội.

Ví dụ, nhiều người viết rằng Hà Nội có làng làm thuyền nhưng không có thông tin thêm, diễn giải thêm cái làng đó ở đâu, như thế nào thì nay ông sẽ đào sâu, khai thác để đưa ra với người đọc. Hay cũng nhiều người viết Hà Nội có làng khoa bảng và người làng ấy tin vào phong thủy, đất học mà không đi sâu giải thích thêm tại sao làng ấy lại có nhiều người học giỏi như thế?

Tất cả những vấn đề ấy ông nhận ra rằng phải tìm tòi, nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn để tìm ra phẩm chất của người Hà Nội xưa và thông qua đó để nói lên bài học cho ngày hôm nay.

Phố phố, làng làng Hà Nội (Ảnh minh họa)

Đặc biệt, thân phận người Hà Nội “khổ” nhất cả nước cũng được ông đưa ra diễn giải. Đó là vấn đề của thời hiện đại như khi nằm xuống người thân phải mua đất ở nơi khác để chôn. Còn trong lịch sử, Thăng Long, Hà Nội luôn là đích đến của giặc ngoại xâm. Người dân khi xưa phải chạy giặc, tản cư…

Làng thì rất ít người viết và có những thông tin khó kiểm chứng nên ông mong muốn đưa ra thêm một góc nhìn, một thông tin. Còn với phố, rất nhiều người viết phố cổ, phố cũ nhưng phố làng là như thế nào thì chưa ai viết. Con người bình thường trong phố ấy như thế nào trong bối cảnh văn hóa ngày nay để người đọc hình dung ra một Hà Nội trong chiều dài lịch sử là điều ông muốn đề cập.

Một nét lạ nữa của cuốn sách này là tất cả các bài về làng đều có chữ làng, tất cả các bài về phố đều có chữ phố làng ngoại ô, làng độc đáo, dân phố, người phố, ở phố sướng không… để hấp dẫn bạn đọc. Cũng như các tác phẩm của mình, Nguyễn Ngọc Tiến pha trộn sử địa, thông tin, tình cảm cá nhân vào đó. Đây là cuốn sách thứ 12 của nhà văn nhiều năm trời “đi dọc, đi ngang, đi xuyên” cày xới các vấn đề của Hà Nội.

(Còn nữa)